Mέσο παραγωγής και επιβίωσης, αλλά και ζωντανή πολιτιστική ταυτότητα
Η γη της Ικαρίας, τραχιά και δύσβατη, έχει αποτελέσει για αιώνες το στήριγμα της ζωής των κατοίκων της, αποδεικνύοντας ότι η ανθρώπινη αντοχή και ευρηματικότητα μπορούν να υπερνικήσουν τις φυσικές δυσκολίες.
Σε αντίθεση με τη γονιμότητα των πεδιάδων του Θεσσαλικού κάμπου, εδώ, που το χώμα μετριέται σε εκατοστά, η καλλιέργεια αποτελεί άθλο, αποτέλεσμα επίμονης προσαρμογής και σεβασμού προς τη φύση.
Η γεωλογία καθόρισε τις ιδιαιτερότητες της ικαριακής γης. Απότομα πρανή, βράχια και ελάχιστος εδαφικός μανδύας καθιστούν δύσκολη την καλλιέργειά της. Ωστόσο, οι κάτοικοι του νησιού, μη έχοντας άλλες επιλογές, ανέπτυξαν τεχνικές που αναδεικνύουν την ευρηματικότητα και την αντοχή τους. Αξιοποίησαν κάθε εκατοστό της, χτίζοντας ξερολιθιές για να συγκρατήσουν το χώμα και να δημιουργήσουν μικρές αναβαθμίδες, κατάλληλες για ελιές, αμπέλια, ακόμη και σιτηρά.
Οι ξερολιθιές, αυτές οι πέτρινες κατασκευές που συγκρατούν το χώμα, αποτελούν ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο του αγροτικού τοπίου της Ικαρίας. Μεταμορφώνουν τις απόκρημνες πλαγιές σε μικρές αναβαθμίδες, κατάλληλες για την καλλιέργειά τους.
Κάθε πέτρα, τοποθετημένη με υπομονή και επιδεξιότητα, αφηγείται μια ιστορία αγώνα και προσαρμογής, ενώ κάθε δέντρο που φυτεύτηκε φέρει την υπογραφή του μόχθου των ανθρώπων του νησιού. Ειδικότερα στη νότια Ικαρία, όπου η γη συνυπάρχει με την πέτρα, η ανθρώπινη επινοητικότητα έδωσε ζωή σε έναν τόπο που φαινομενικά μοιάζει αφιλόξενος.
Παραδείγματα της έντονης προσπάθειας των ντόπιων κατοίκων για επιβίωση είναι οι ελαιοκαλλιέργειες του Μαγγανίτη και του Καρκιναγρίου. Παρά τις δυσμενείς συνθήκες, οι κάτοικοι κατάφεραν να προστατεύσουν την γη τους, συνεισφέροντας σημαντικά στην παραγωγή ελαιολάδου. Ωστόσο, αυτό το γεγονός δεν αναγνωρίζεται στους δασικούς χάρτες, καθώς σχεδόν όλη η γη σε αυτές τις περιοχές έχει χαρακτηριστεί δασική.
Με τις ξερολιθιές και τις ελιές που ανθίζουν στα δύσβατα πρανή, η νότια Ικαρία παραμένει ένα ζωντανό σύμβολο επιμονής και σεβασμού προς τη φύση.
Σε άρθρο της, η συμπατριώτισσά μας, Δασολόγος -Περιβαλλοντολόγος Ελένη Χρ. Μανώλη υπογραμμίζει ότι η γεωργική γη της Ικαρίας δεν αντιστοιχεί στα καθιερωμένα πρότυπα, τονίζει ότι στην αξιολόγηση του αγροτικού της χαρακτήρα πρέπει να αναγνωριστούν οι τοπικές συνθήκες και οι παραδοσιακές πρακτικές, υπογραμμίζοντας πως γεωλογικές, ιστορικές και κοινωνικές συνιστώσες διαμόρφωσαν έναν μοναδικό τρόπο καλλιέργειας και επιβίωσης, που καθιστούν αυτή τη γη σημαντική αγροτική γη.
Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΓΗ ΣΤΗΝ ΝΟΤΙΑ ΙΚΑΡΙΑ
άρθρο της Δασολόγου -Περιβαλλοντολόγου, Ελένης Χρ. Μανώλη
Η γεωργική γη, όπως όλοι γνωρίζουμε, είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την επιβίωση του ανθρώπινου είδους ανά τους αιώνες γιατί αυτή επέτρεπε την καλλιέργεια εκείνων των ειδών που ήταν και είναι απαραίτητα για την διατροφή του ανθρώπου.
Όπως όμως καταλαβαίνουμε άλλη αντίληψη για την γεωργική γη έχει ο κάτοικος του Θεσσαλικού κάμπου και άλλη ο κάτοικος ενός ορεινού, μικρής έκτασης και βραχώδους νησιού όπως η Ικαρία. Για τον χαρακτηρισμό λοιπόν του αγροτικού ή μη χαρακτήρα των εκτάσεων του νησιού, αλλά και ειδικότερα εκτάσεων που βρίσκονται κυρίως στο νότιο τμήμα του θα πρέπει πρωτίστως να ληφθούν υπόψιν διάφορες συνιστώσες που οφείλονται σε γεωλογικούς, ιστορικούς αλλά και κοινωνικούς παράγοντες οι οποίοι σε συνδυασμό με την αναγκαιότητα της επιβίωσης των κατοίκων σε μία φτωχή γη προσδιόρισαν τον τρόπο καλλιέργειας και την παραγωγή των αγροτικών προιόντων.
Το νησί χωρίζεται σε δυο τμήματα βόρειο και νότιο σύμφωνα με την οροσειρά του Αθέρα που το διατρέχει με φορά Δ-Α. Στο βόρειο τμήμα οι κλίσεις είναι πιο ομαλές σε σχέση με το νότιο όπου επικρατούν εντονότατες κλίσεις κυρίως στα μεγαλύτερα υψόμετρα. Το πέτρωμα που επικρατεί στην Δυτική Ικαρία, η οποία χωρίζεται γεωλογικά από την Ανατολική με την νοητή γραμμή από το ακρωτήριο Κατσούνες (περιοχή τούνελ Μαγγανίτη) στο νότιο τμήμα, μεχρι το ακρωτήριο Κρεμαστή (πλησίον οικισμού Κάμπου στο βόρειο τμήμα), είναι ο γνευσιογρανίτης. Ο γνευσιακός γρανίτης λοιπόν καλύπτει περίπου το μισό νησί, εχει τεφρόλευκο χρώμα και πρωτογενώς θεωρείται αδιαπέρατο πέτρωμα από το νερό ενώ δευτερογενώς το νερό κινείται κατά μήκος των διαρρήξεων και των τεκτονικών επαφών. Όπου έχουμε μεγάλες κλίσεις και απότομα πρανή παρουσιάζεται η τυπική για τους γρανίτες αποσάθρωση κατά μήκος διαρρήξεων με παράλληλη αποκόλληση ογκολίθων μεγάλων διαστάσεων (οι γνωστοί μας λούροι).
Για τους παραπάνω (συνοπτικά) λόγους το Νότιο μέρος του νησιού από τις Κατσούνες του Μαγγανίτη μέχρι τον κάβο Πάπα παρουσιάζει την εξής τυπική μορφή. Μεγάλες και απότομες κλίσεις, απουσία μεγάλης έκτασης επιφανειών με ικανοποιητικού βάθους εδαφικό μανδύα, έδαφος διάσπαρτο από ογκόλιθους γρανίτη και το παραγωγικό έδαφος ελάχιστο.
Σ αυτές λοιπόν τις ακραίες εδαφικές συνθήκες, σ’ ένα τόπο με ελάχιστο χώμα, σπαρμένο από βράχια και απότομες κλήσεις κλήθηκαν να επιβιώσουν οι κάτοικοι των οικισμών, οι οποίοι όπως ξέρουμε ποτέ δεν εγκατέλειψαν το νησί κι έτσι ποτέ το νησί δεν ερημώθηκε. Για την επιβίωση τους λοιπόν, εκμεταλλεύτηκαν την παραμικρή παρουσία εδάφους. Πρωτίστως το προστάτεψαν από την διάβρωση (που θα είχε από τις νεροποντές σε συνδυασμό με τις απότομες κλίσεις) δημιουργώντας και χτίζοντας αναβαθμίδες (πεζούλια) όπου ήταν δυνατόν, πολλές φορές εκμεταλλευόμενοι και την παρουσία φυσικών λίθων (βράχοι ή λούροι) οι οποίοι ενσωματώνονταν στην ξερολιθιά. Οι αναβαθμίδες αυτές είναι μικρού (0,5 -1μ.) ή μεγάλου ύψους (1-2 μ.) και συνήθως μικρού μήκους και πλάτους γιατί οι κλίσεις και οι εδαφικές συνθήκες δεν ευνοούσαν την κατασκευή μεγαλύτερων. Στις αναβαθμίδες αυτές (οι οποίες κυριολεκτικά είναι αμέτρητες) φυτεύτηκαν κυρίως ελιές, αμπέλια και σπάρτηκαν με σιτηρά και όσπρια. Στις πιο προνομιούχες περιοχές κυρίως κοντά σε ρέματα όπου υπήρχε παρουσία νερού, καλλιεργήθηκαν κηπευτικά. Είναι αξιοθαύμαστο ότι σε πολλά σημεία συναντάμε βαθμίδα μήκους μόλις ενός μέτρου, όπου όμως συγκρατώντας το πολύτιμο έδαφος μπορούσε να φιλοξενήσει μία και μοναδική ελιά που θα έδινε το απαραίτητο λαδάκι στην οικογένεια. Ο μόχθος των ανθρώπων αυτών και η ανάγκη για την επιβίωση τους είναι ζωγραφισμένος και αποτυπωμένος πάνω σε όλο το νησί, τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο μέρος, μέσα από τις ξερολιθιές που έχτισαν πολλά, πολλά χρόνια πριν.
Σ αυτές λοιπόν τις φτωχές εδαφικές συνθήκες οι άνθρωποι κατάφεραν να επιβιώσουν καλλιεργώντας κυριολεκτικά μέσα στις πέτρες και τα βράχια και πολλές φορές αφήνοντας και την φυσική βλάστηση ανέγγιχτη_ η οποία χρησιμοποιούνταν για τροφή των ζώων τους- και παρήγαγαν τα απαραίτητα για την διατροφή τους λάδι, σιτηρά κ.λ.π
Ενας τρόπος καλλιέργειας που έρχεται από πολλούς αιώνες πριν, μέχρι τις μέρες μας και σύμφωνα μ αυτόν έγινε δυνατή η επιβίωση των Ικαριωτών και ιδιαίτερα στο νότιο τμήμα του νησιού. Ενδεικτικό των παραπάνω είναι ότι σύμφωνα με στοιχεία της επιτροπής Δακοκτονίας του ετους 2019 και του έτους 2023 της Π.Ε Σαμου η οποία αποφασισε ομόφωνα την ένταξη στο πρόγραμμα Δακοκτονίας για τις διάφορες Δημοτικές κοινότητες του Νομού, για την κοινότητα Μαγγανίτη, εχουν υπολογιστεί 1117,4 στρ ελαιοκαλλιέργειας που περιέχουν 12.898 προστατευόμενα ελαιόδεντρα με ποσοστό καρποφορίας >25% ενώ για την κοινότητα Καρκιναγρίου εχουν υπολογιστεί 1466,9 στρ. ελαιοκαλλιέργειας που περιέχουν 18662 προστατευόμενα ελαιόδεντρα με ποσοστό καρποφορίας >25%. Τα στοιχεία αυτά σε καμία περίπτωση δεν είναι συμβατά με τα δεδομένα του δασικού χάρτη αν δεν ληφθούν υπόψιν τα παραπάνω που επεξηγούν τις τοπικές συνθήκες καλλιέργειας.
Αξιολογώντας λοιπόν το τι σημαίνει αγροτική γη στο νησί μας και ειδικά στο νότιο τμήμα, ξέρουμε ότι δεν μοιάζουμε με τα κλασικά πρότυπα της γεωργικής γης, όμως αυτό είναι το φυσικό περιβάλλον του νησιού πολλές φορές τραχύ και σκληρό και μέσα σ αυτό έζησαν οι παππούδες μας, με σεβασμό, ημερεύοντας το με τα χέρια τους και επιβίωσαν.
Γιατί αυτή ήταν η αγροτική τους γη…
Ελένη Χρ. Μανώλη
Δασολόγος -Περιβαλλοντολόγος
