Περίληψη ανακοίνωσης
Σάββατο 1 Δεκεμβρίου 2018 | Αμφιθέατρο «Μελίνα Μερκούρη» στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
Επιστημονική Συνάντηση «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο των μεταβυζαντινών χρόνων (16ος – 19ος αι.)»
Διοργάνωση: Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Ξυλόγλυπτα τέμπλα του 19ου αιώνα στην Ικαρία (περίληψη)
Παναγιώτης Ι. Χατζηδάκης, Αρχαιολόγος
Προϊστάμενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Σάμου & Ικαρίας
E-mail: panahad@yahoo.gr
Τα τελευταία χρόνια, μετά την ίδρυση της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων (Οκτώβριος 2014), καταβάλλεται προσπάθεια από τον υπογράφοντα για την ψηφιακή καταγραφή και φωτογραφική τεκμηρίωση των ελάχιστων βυζαντινών, αλλά εκατοντάδων μεταβυζαντινών εκκλησιών που βρίσκονται στα νησιά Ικαρία, Φούρνοι και Σάμος. Στόχος αυτής της προσπάθειας είναι αφενός η δημιουργία ενός χρηστικού αρχείου, αφετέρου η προστασία των μεταβυζαντινών κυρίως ναΐσκων από τις καλοπροαίρετες, αλλά συχνά καταστροφικές προσπάθειες «εκσυγχρονισμού» τους. Παράλληλα όμως η καταγραφή αυτή δίνει σημαντικά στοιχεία για την ιστορία των νησιών, τις επαφές με άλλους τόπους, την ιστορία οικογενειών, αλλά δείχνει επίσης τον χαρακτήρα, τις ανάγκες και τους φόβους των κατοίκων, αφού, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι ιδιότητες των θεοτήτων που λατρεύονται σ’ ένα τόπο δείχνουν την ψυχοσύνθεση και τις ανάγκες των κατοίκων. Μια πρώτη καταγραφή των εκκλησιών των νησιών είχε γίνει από τον Ιωάννη Παπάλη (1914-2001), Μητροπολίτη Σιδηροκάστρου, από το 1951 μέχρι το 1967, όταν είχε τοποθετηθεί ιεροκήρυκας στην Μητρόπολη Σάμου. Η καταγραφή του για την Ικαρία δημοσιεύτηκε το 1978 με το τίτλο «Η Εκκλησία της Ικαρίας από της ιδρύσεως αυτής μέχρι σήμερον». Δυστυχώς, επειδή οι περισσότερες εκκλησίες είναι σε δυσπρόσιτες περιοχές και την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν δρόμοι, δεν μπόρεσε να επισκεφθεί πολλές εκκλησίες και στηρίχτηκε σε προφορικές αφηγήσεις με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλά λάθη και ανακρίβειες.
Στην Ικαρία έχουμε καταγράψει μέχρι τώρα 327 εκκλησίες. Από αυτές 40 είναι αφιερωμένες στην Θεοτόκο (Γενέσιον, Ευαγγελισμός, Κοίμησις), 27 είναι αφιερωμένες στον Χριστό (Ανάληψις, Μεταμόρφωσις), 23 στον Άγ. Γεώργιο, 19 στους Ταξιάρχες, από 15 στον Προφ. Ηλία, στον Αγ. Ιωάννη Πρόδρομο, και στον Άγ. Νικόλαο, 12 είναι αφιερωμένες στην Αγ. Τριάδα, 10 στον Άγ. Ιωάννη τον Θεολόγο, 9 στην Αγ. Μαρίνα. Οι υπόλοιπες είναι αφιερωμένες σε διάφορους αγίους και 23 από αυτές είναι μοναδικές. Συνήθως οι εκκλησίες που απαντούν σε μεγάλο αριθμό είναι ενοριακές, ή νεκροταφειακές. Οι εκκλησίες που απαντούν σε περιορισμένο αριθμό είναι συνήθως ιδιωτικές, κτισμένες στα κτήματα της οικογένειας, αφιερωμένες σε κάποιο άγιο συνονόματο με κάποιο νεκρό μέλος της οικογένειας. Βρίσκονται σε δυσπρόσιτες περιοχές και προσδιορίζονται με το επίθετο του ιδιοκτήτη των χωραφιών.
Σε μία από τις εκκλησίες της Ικαρίας (Μηλιωπός, Ταξιάρχης) σώζονται τμήματα παλαιοχριστιανικού τέμπλου. Λίγες εκκλησίες είναι βυζαντινών χρόνων (Ακαμάτρα, Άγ. Παύλος, Κάμπος Αγ. Ειρήνη, Έξω Φάρος, Μοναστήρια), λίγες είναι μεσαιωνικών χρόνων (Κοσκινάς, Άγ. Γεώργιος, Μάραθος, Ανάληψις). Οι περισσότερες από τις υπόλοιπες είναι του 19ου αιώνα και είναι του ίδιου τύπου: μικρές, μονόχωρες, καμαροσκεπείς, με στέγη από σχιστολιθικές πλάκες και μικρή κόγχη ιερού. Σε δύο από αυτές (Γιαλισκάρι, Κοίμησις της Θεοτόκου, Κάμπος Αγ. Σοφία) υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις και ευρήματα που δείχνουν ότι έχουν δημιουργηθεί με την διαμόρφωση μιας καμάρας, ενός θαλαμωτού, καμαροσκεπούς οικογενειακού τάφου ρωμαϊκών-πρωτοχριστιανικών χρόνων, ο οποίος μετασκευάστηκε κάποτε σε εκκλησία, είτε από απογόνους (προγονολατρεία), είτε επειδή θεωρήθηκε τάφος αγίων. Το ίδιο πρέπει να συνέβη και με τους άλλους καμαροσκεπείς οικογενειακούς τάφους στη Σάμο και την Ικαρία, για τους οποίους υπάρχουν επιγραφές, αλλά όχι κτίσματα.
Τα τέμπλα αυτών των εκκλησιών είναι μικρά. Λίγα από αυτά είναι περίτεχνα σκαλισμένα με νεοκλασικά αρχιτεκτονικά διακοσμητικά θέματα. Πολλά έχουν πλούσια φυτική διακόσμηση σε πρόστυπο, ή έκτυπο ανάγλυφο, τονισμένη με χρώματα και συχνά με επιχρύσωση. Τα περισσότερα είναι απλά, με περιορισμένη ανάγλυφη διακόσμηση, αλλά πάντα με πλούσιο ζωγραφικό διάκοσμο, έργα λαϊκών δημιουργών, ιερέων ή μοναχών. Μολονότι η χρωματική παλέτα είναι περιορισμένη (κόκκινο, γαλάζιο, πράσινο, ώχρες), χωρίς χρωματικές διαβαθμίσεις, το συνολικό αποτέλεσμα είναι εντυπωσιακό και, στους μισοσκότεινους ναούς με τα μικρά παράθυρα, θα φάνταζε σαν εικόνα του Παραδείσου.
Σώζονται ελάχιστα ονόματα ξυλογλυπτών, αλλά αρκετά ονόματα ζωγράφων-χρυσωτών και φαίνεται ότι το έργο του ζωγράφου-χρυσωτή θεωρείτο πιο σημαντικό από το έργο του ξυλουργού ή ξυλογλύπτη. Τα σωζόμενα ονόματα των δημιουργών (μαστόρων, αγιογράφων, ζωγράφων, ξυλογλυπτών, χρυσωτών) δείχνουν τις ισχυρές σχέσεις των Ικαρίων κυρίως με την μακρινή Χίο (απέχει από τη Ικαρία γύρω στα 35 ναυτ. μίλια) και την Σμύρνη και τις ελάχιστες σχέσεις με την κοντινή Σάμο (απέχει περίπου 10 ναυτ. μίλια). Οι σχέσεις με την Χίο δεν οφείλονται μόνο στο γεγονός ότι στα χρόνια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας η Ικαρία υπαγόταν στην Μουτεσαριφία (Διοίκηση) της Χίου, αλλά και στην αρχαία επιφυλακτικότητα που οι Ικαριώτες αισθάνονται απέναντι στους Σαμιώτες.
Περίληψη ανακοίνωσης του Αρχαιολόγου, Προϊσταμένου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σάμου & Ικαρίας, κ. Παναγιώτη Ι. Χατζηδάκη με τίτλο «Ξυλόγλυπτα τέμπλα του 19ου αιώνα στην Ικαρία».
Η εισήγηση του κ. Χατζηδάκη έγινε στη Θεσσαλονίκη την 1η Δεκεμβρίου 2018 στο πλαίσιο επιστημονικής συνάντησης που διοργάνωσε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού με τίτλο «Το ξυλόγλυπτο τέμπλο των μεταβυζαντινών χρόνων (16ος – 19ος αι.)».
